Vervolgonderzoek: Rotterdam onverminderd een fastfoodparadijs

Het aantal ongezonde voedselaanbieders in Rotterdam steeg tussen 2004 en 2018 onevenredig hard. Een vervolgonderzoek laat zien dat deze trend zich in 2019 en 2020 heeft voortgezet. ‘Rotterdam is nog steeds een fastfoodparadijs.’ Een wetswijziging om hier paal en perk aan te stellen is inmiddels in de maak.

De conclusies van het wetenschappelijke onderzoek van de academische werkplaats CEPHIR (Centre for Effective Public Health In the larger Rotterdam area) werden eind 2019 gepresenteerd. De cijfers in het rapport ‘Is Rotterdam een fastfoodparadijs?’ logen er niet om. Het aantal voedselaanbieders steeg tussen 2004 en 2018 met 24%, onevenredig met de bevolkingsgroei. Die forse toename werd veroorzaakt door fastfoodlocaties, restaurants, supermarkten en lunchrooms, terwijl het aanbod versaanbieders (slager, bakker, groenteboer) halveerde. De stijging van fastfoodlocaties was bovendien het hoogst in buurten met een lagere sociale score, daar waar obesitas en overgewicht juist het meest voorkomen.

Famke Mölenberg is een van de onderzoekers. Zij promoveerde eind juni 2021 op het onderwerp omgevingsinterventies om de volksgezondheid te verbeteren en manieren om de stad gezonder te maken voor Rotterdammers. Daarvoor rondde ze een vervolgonderzoek af over de ontwikkeling van de voedselomgeving in 2019 en 2020. De gevolgen van de Covid-19-pandemie op het voedselaanbod in de stad komen hierin nog niet naar voren.

Waarom hebben jullie dit vervolgonderzoek gedaan?

Famke: ‘Wethouder Sven de Langen (Zorg, Volksgezondheid, Ouderen en Sport, red.) vroeg om een update. Hij vindt voedselaanbod in de stad een belangrijk onderwerp, omdat overgewicht een van de grootste gezondheidsproblemen is. In Nederland en zeker ook in Rotterdam. Hij was benieuwd of de trend van een ongezonde voedselomgeving doorzet. Zijn wens is om dit te blijven monitoren, zodat de gemeente kan zien hoe het aanbod verandert in de loop der tijd. En hopelijk in de toekomst: welke veranderingen en maatregelen bijdragen aan het gezonder maken van de voedselomgeving.’

Wat zijn de belangrijkste conclusies uit het vervolgonderzoek?

‘Dat het aantal fastfoodlocaties, restaurants en lunchrooms in 2019 en 2020 verder toegenomen is. Inmiddels zijn er 46% meer fastfoodlocaties dan in 2004. De toename is het grootst in de wijken met een lage sociaaleconomische score. Daarmee zet de trend die we twee jaar geleden al zagen, onverminderd door. Rotterdam is nog steeds een fastfoodparadijs.’

Welke invloed heeft de voedselomgeving op de gezondheid van Rotterdammers?

‘Je kunt zeggen: welk voedsel je koopt, is een individuele keuze. Dat denkt ook driekwart van de Rotterdammers, wanneer we het hebben over winkels en horeca. Dit blijkt uit de Omnibusenquête 2021 die is uitgevoerd in opdracht van de gemeente Rotterdam. Maar zo simpel is het niet. Als je overal wordt geconfronteerd met ongezonde snacks, aanbiedingen en etensgeur, dan moet je sterk in je schoenen staan om dat te negeren. Misschien lukt het bij vijf zaken, maar de zesde keer zwicht je alsnog. Het wordt voor individuen steeds moeilijker om die gezonde keuze te maken, simpelweg omdat het ongezonde aanbod het straatbeeld domineert. Daarnaast worden voedselkeuzes lang niet altijd rationeel gemaakt. Ervaar je bijvoorbeeld financiële stress, dan ben je al lang blij als er íets op tafel staat. Uit recent onderzoek van het CBS blijkt dat gezonde voeding de afgelopen jaren duurder is geworden en snoep en ijsjes juist goedkoper. Dat helpt niet mee om de gezonde keuze te maken.’

Wat kan de gemeente Rotterdam hieraan doen?

‘Vrij weinig. Uit een rapport van de Universiteit van Amsterdam is gebleken dat gemeenten weinig tools hebben om te sturen op gezond voedselaanbod. Als een pand een horecabestemming heeft en in handen is van een commerciële partij, dan kan die partij bepalen wie erin komt. De grote fastfoodketens hebben het budget om de hoge huur te betalen op plekken waar grote groepen mensen komen. Denk daarbij aan belangrijke OV-knooppunten of rondom onderwijsinstellingen. In die zin is het niet vreemd dat de trend van een toename in ongezonde aanbieders doorzet. Want als je niet kunt ingrijpen, verandert er ook niets.’

Maar daar legt Rotterdam zich niet bij neer.

‘Rotterdam is samen met Amsterdam, Utrecht en Ede onderdeel van de CityDeal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving in oprichting. Deze steden hebben een brandbrief gestuurd aan de staatssecretaris Paul Blokhuis om via een wetswijziging paal en perk te kunnen stellen aan de ongezonde voedselomgeving. In elke stad gaan we bovendien experimenteren hoe we de voedselomgeving kunnen beïnvloeden. In deze experimenten willen we een antwoord vinden op de vragen die we nog hebben voordat we straks kunnen reguleren: wat is bijvoorbeeld een goede balans tussen gezond en ongezond aanbod? Hoe definiëren we gezond en ongezond? Daarbij kijken we ook naar verschillen per gebied: welke aanpak werkt in een stationsgebied en welke in een winkelcentrum of woonwijk. Hoe reageren de ondernemers en buurtbewoners? Ik ben heel benieuwd hoe dat gaat uitpakken. Ik verwacht dat we met kleine stapjes winst kunnen boeken.’

Wanneer kunnen we weer een nieuwe update verwachten?

‘Dat is nog niet duidelijk, maar we blijven de situatie zeker monitoren. Ik zou de studies ook graag verder willen uitdiepen. Denk aan extra onderzoek naar voedselaanbod in schoolomgevingen. Dáár zou de (lokale) overheid dan wel weer een rol moeten spelen, vindt bijna de helft van de Rotterdammers, zo blijkt uit de Omnibusenquête 2021. Ook zijn we benieuwd welk effect Covid-19 heeft gehad op de voedselomgeving. Mijn vrees is dat de grote fastfoodketens dat wel hebben overleefd. En dat er relatief meer lokale en gezonde initiatieven zijn gesneuveld. Aan de andere kant hoop ik dat de overheid corona ziet als een kans om gezonde leefstijl en gezonde voeding te promoten. En hier ook passende maatregelen aan te koppelen, zodat gemeentes meer handvatten krijgen om invloed uit te oefenen op de voedselomgeving.’

Het onderzoek naar de ontwikkeling van de Rotterdamse voedselomgeving wordt uitgevoerd door CEPHIR, dat staat voor ‘Centre for Effective Public Health In the larger Rotterdam area’. Binnen CEPHIR werkt de afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg van het Erasmus MC samen met de gemeente Rotterdam en GGD’s en gemeentes uit de regio. Het volledige rapport ‘Is Rotterdam een fastfoodparadijs?’ over de ontwikkeling van de voedselomgeving tussen 2004 en 2018 is hier te downloaden